Powstanie Styczniowe to jedno z najbardziej dramatycznych wydarzeń w nowożytnej historii Polski. Było największym i najdłużej trwającym (do jesieni 1864 roku) polskim powstaniem narodowym, toczonym w skrajnie trudnych warunkach. Pomimo klęski stanowiło świadectwo ogromnej narodowej determinacji w dążeniu do odbudowania suwerennego państwa.
W polskiej sztuce drugiej połowy XIX wieku temat Powstania Styczniowego podejmowano niezwykle często. W tym czasie dominowało malarstwo realistyczne, zmierzające do ukazywania świata w jego rzeczywistym kształcie, ze szczególnym uwzględnieniem realiów historycznych. Specyficzną cechą polskiego realizmu był jego polityczno-narodowy charakter. Artyści przedstawiali najważniejsze i najdramatyczniejsze momenty polskich dziejów, kształtując tym samym świadomość narodową. „Sztuka jest obecnie dla nas pewnego rodzaju orężem w ręku: oddzielać sztuki od miłości ojczyzny nie wolno, kto tak czyni, ten tylko połowicznie służy krajowi, bo sztuka nie tylko jest służbą dla kraju, ale jest obowiązkiem, ofiarą, w ostatnich zwłaszcza czasach – pisał Jan Matejko.
Powstanie Styczniowe było nie tylko inspiracją dla kilku pokoleń artystów – wielu z nich włączyło się do walki. Szacuje się, że w zrywie brało udział co najmniej czterdziestu twórców, głównie malarzy.
Niezwykle symbolicznym obrazem jest dzieło Jana Matejki Polonia – rok 1863 (1864). To kompozycja o wielkiej sile wyrazu, prezentująca w centrum Polonię – kobietę odzianą w czarną suknię, zakutą w kajdany. Obraz ten, podobnie jak inne historyczne kompozycje Matejki, jest przesycony patriotyzmem, wolą ukazywania społeczeństwu polskiemu wizji przeszłości i umacniania w nich świadomości narodowej.
Prawdopodobnie najbardziej rozpoznawalnym zbiorem prac nawiązujących do powstania są cykle rysunkowe Artura Grottgera, który pierwotnie zamierzał wziąć udział w insurekcji. Nie mogąc walczyć, uznał za swoją misję podjęcie sprawy niepodległości ojczyzny w swej twórczości. W cyklach Polonia (1863) i Lithuania (1864–1866) przedstawił przebieg wydarzeń w Królestwie Polskim oraz na Litwie. Pierwszy z nich składa się z dziewięciu ułożonych chronologicznie prac. Karta tytułowa przedstawia alegorię zniewolonej Polski zakutej w kajdany przez trzech zaborców – Austrię, Prusy i Rosję. Kolejne to: Branka, Kucie kos, Bitwa, Schronisko, Obrona dworu, Po odejściu wroga, Żałobne wieści, Na pobojowisku. Pięć kart Lithuanii przedstawia z kolei aspekty zmysłowe i emocjonalne, są to: Znak, Przysięga, Bój, Duch, i Widzenie.
W powstaniu wziął za to udział Ludomir Benedyktowicz, uczeń Jana Matejki, i zapłacił za to wysoką cenę – stracił prawą dłoń i lewą rękę. Malował za pomocą protezy. Do powstania nawiązują jego obrazy Nad mogiłą powstańca (1873) i Podjazd powstańców (1872).
Powstańczy realizm
Większość utworów plastycznych przedstawiających powstanie lub odwołujących się do niego ma charakter dokumentacyjny. Dzieła te rejestrują sytuacje, stroje, oręże, aurę, ich symbolika bardzo często utwierdza rangę tego zrywu niepodległościowego. Znane są dzieła nawiązujące do manifestacji narodowych poprzedzających wybuch powstania. Do najbardziej znanych należą pełne symboli i wzniosłości obrazy Henryka Pillatiego Pogrzeb pięciu ofiar manifestacji w Warszawie w roku 1861 (1865) i Aleksandra Lessera Pogrzeb pięciu poległych na Starych Powązkach w Warszawie (1861), a także cykle Artura Grottgera Warszawa I (1861) i Warszawa II (1862).
Do powstańczej ikonografii należą przede wszystkim bitwy. Na wyróżnienie zasługuje batalia pod Ignacewem przedstawiona na akwareli o tym samym tytule przez specjalizującego się w malarstwie historycznym i batalistycznym Juliusza Kossaka (1865). Niepowtarzalny koloryt i dbałość o detale ma Walka powstańcza (nie datowana) Michała Elwiro Andriollego, biorącego udział w powstaniu w oddziale Ludwika Narbutta.
Sceny rodzajowe i pełne autentyzmu pejzaże malował Józef Chełmoński. Epizod z powstania 1863 roku (1884–1885) albo Powstańcy przed karczmą (1885) to realistyczne wizerunki powstańców, koni i przyrody. Maksymilian Gierymski w pracach takich jak Wymarsz powstańców ze wsi w 1863 roku (ok. 1867), Powstaniec z 1863 roku (ok. 1869), Patrol powstańczy – pikieta (1873) lub Alarm w obozie powstańczym (1872–1873) w wirtuozerski sposób zastosował środki realistycznego malarstwa pejzażowego, oddając nie tylko tematykę powstańczą, ale także dynamikę zachmurzonego nieba czy głębię obrazową. Powstańcy w trakcie patrolu albo odpoczynku malowani byli w realistycznych kompozycjach także przez Tadeusza Ajdukiewicza, Jana Rosena, Władysława Maleckiego i Stanisława Witkiewicza.
Osobną kategorią prac są dzieła m.in. Aleksandra Sochaczewskiego Branka Polaków do armii rosyjskiej w 1863 (po 1884) czy Pożegnanie z Europą (1894), w których autor uwiecznił zesłańców, w tym siebie.
Popularny był także temat losu zesłańca po klęsce Powstania Styczniowego. W latach 1882–1895, Jacek Malczewski, jeden z głównych przedstawicieli symbolizmu przełomu XIX i XX wieku, nawiązując do twórczości Juliusza Słowackiego i Artura Grottgera namalował wiele obrazów odnoszących się do martyrologii po powstaniu. W dziełach takich jak Na etapie (1883), Sybiracy (1890, 1891), Modlitwa (1895), Niedziela w kopalni (1882), Sybirak (1887) czy Wigilia na Syberii (1892) Malczewski przedstawił los zesłańców oddalonych od rodzinnych stron, trwających w zawieszeniu, w dojmującym poczuciu katastrofy i smutku. Treści patriotyczne sąsiadują tu z mistycznymi, nastrój zadumy z metafory.
W rzeźbie powstanie styczniowe upamiętnione zostało przede wszystkim przez medaliony i popiersia szczególnie zasłużonych uczestników oraz przywódców powstania. Ich twórcami byli Tadeusz Błotnicki, Kazimierz Chodziński czy Stanisław Lewandowski. Zachowało się wiele pomników, m.in. monument w kształcie miecza w Anielinie Kępie projektu Piotra Banasika z napisem: „Narodu mego krwią pisane czyny. 1863”, upamiętniający walki oddziału powstańczego pod dowództwem płk. Władysława Kononowicza w czerwcu 1863 roku, pomnik płk. Dionizego Czachowskiego ustawiony w miejscu jego śmierci w listopadzie 1863 w Jaworze Soleckim, kurhan w Pilicy będący mogiłą powstańczą z 1883 roku albo pomnik powstańców poległych w alkach o niepodległość w październiku 1863 roku w Mrzygłodzie według projektu ks. Jana Wiśniewskiego (1933).
