Pod koniec XVIII w. pojawiła się w Polsce biżuteria, która oprócz dotychczasowych funkcji zdobienia i określania pozycji społecznej stała się wyrazem przekonań politycznych.
W ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej pojawiły się przedmioty mające już cechy biżuterii patriotycznej, wyrażającej poparcie dla walki o utrzymanie niepodległości Polski. Po uchwaleniu w 1791 r. Konstytucji 3 Maja Stanisław August rozdał jej zasłużonym wytwórcom pamiątkowe pierścienie. W czasie powstania w 1794 r. Tadeusz Kościuszko srebrnymi pierścieniami (obrączkami) z napisem „Ojczyzna Obrońcy swemu” osobiście wyróżniał zasługi wojenne generałów i oficerów. Po powstaniu pojawiły się pierścienie sygnetowe z wizerunkiem Kościuszki i inne przedmioty świadczące o kulcie Naczelnika, takie jak tabakierki i zegarki ozdabiane jego portretem lub herbami Rzeczypospolitej. Tego rodzaju ozdób i elementów stroju czy dodatków do garderoby (klamry, guziki, spinki, broszki m.in. z wizerunkami księcia Józefa i Kościuszki) było bardzo dużo. W epoce napoleońskiej, na początku wojny z Rosją w 1812 r., pojawiły się pierścienie z napisem „Żyje Polska – d. 28 czerwca 1812”. Żelaznymi pierścieniami i obrączkami upamiętniono także śmierć księcia Józefa (m.in. z napisem „Żył dla Ojczyzny, umarł dla sławy – 19 paźd. 1813”) i jego pogrzeb na Wawelu; niektóre z nich wg tradycji wykonane były z podków jego rumaka. Nieco później guziki z wizerunkiem Kościuszki stały się elementem ubioru „polskiego” noszonego przez studentów warszawskich opozycyjnie nastawionych do polityki Rosji.
W epoce porozbiorowej wykształciły się i zostały „skodyfikowane” symbole stanowiące kanon narodowy: godło, barwa i hymn. Orzeł i Pogoń stały się własnością narodu i symbolem walki o niepodległość, znakiem bojowym, jednoczącym przeciwników mocarstw rozbiorowych. Toteż ich używanie było zakazane i surowo karane, zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Wywodzącą się z tradycji różnorodność unormował sejm powstania listopadowego ustanawiając, że herbem Polski walczącej o niepodległość będą Orzeł i Pogoń na dwudzielnej tarczy zwieńczonej koroną oraz biały z czerwonym – kolory herbowe Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego – jako „barwa narodowa”. Ta regulacja przesądziła o ewolucji symboliki narodowej przez okres niewoli aż do czasów odrodzenia Rzeczypospolitej w 1918 r. i wywarła największy wpływ na „biżuterię patriotyczną”. W kraju i na emigracji rozpowszechniły się pierścienie i brosze z godłem Orła i Pogoni (złote i srebrne z czerwona i błękitną emalią), z armaturą; szablami, kosami, lancami z proporcami, zazwyczaj także z napisem „Boże zbaw Polskę”, szpilki do krawata, spinki mankietowe, kubki i puzderka ozdabiane srebrnymi monetami z 1831 r. Przykładem może być pierścień pięknej jubilerskiej roboty wręczony Klaudynie z Działyńskich Potockiej za opiekę nad rannymi żołnierzami powstania. Z Klaudyną Potocką tradycja łączy pamiątkowe „Krzyżyki z Olszynki”: czarne, z gałązek olchy z pobojowiska, ze srebrnymi (a nawet złotymi) skuwkami za ramionach i takąż kostką łączącą ramiona z napisem z jednej strony: „Dnia 25./Lutego./1831r.”, a z drugiej: „z Olszynki”. Symbol ten rozsławił popularny wiersz Artura Oppmana „Krzyżyk z Olszynki”. Herb powstańczy i dewiza „Boże zbaw Polskę” na pasie z klamrą zostały upowszechnione na kartach tytułowych druków emigracyjnych i były wykorzystywane w ikonografii oraz biżuterii patriotycznej do 1918 r. Po 1831 r. pierścieniami upamiętniano egzekucje Szymona Konarskiego w Wilnie (1839), Teofila Wiśniowskiego i Józefa Kapuścińskiego we Lwowie (1847) oraz ofiary rabacji chłopskiej w Galicji z 1846 r.
Najintensywniejszy rozwój biżuterii patriotycznej przypadł na okres tzw. rewolucji moralnej oraz żałoby narodowej przed powstaniem styczniowym. W latach 1861–1862 ukształtował się kanon symboliki patriotycznej, który przetrwał klęskę powstania, umocnił się przed I wojną światową i podczas niej, a następnie stał się częścią symboliki odrodzonej Polski po 1918r. W 1860 r. powróciła forma czarnego krzyżyka wzorowanego na „krzyżyku z Olszynki”. Jednak najściślej z wydarzeniami warszawskimi 1861 r. były związane żeliwne krzyżyki różnej wielkości, upamiętniające krwawe rozprawy wojska rosyjskiego z manifestacjami patriotycznymi: „pięć ofiar” 27 lutego i masakrę na placu Zamkowym 8 kwietnia 1861 r. Krzyżyki te (później uznane za powstańcze) na awersie miały napis „Pamiątka 25, 27 lut. 8 kwiet. 1861”, a na rewersie koronę cierniową, palmę męczeństwa i napis „Warszawa”. Masakry warszawskie upamiętniało także kilka odmian medalików z wizerunkami Matki Boskiej Częstochowskiej, Oka Opatrzności, Orła, krzyża w koronie cierniowej, palm męczeństwa, z datami 27 lutego (tu także symbol pięciu krzyży) i 8 kwietnia. Z tego czasu znane są też inne odmiany krzyżyków z mosiądzu, kości słoniowej, niekiedy połączone z czarnym naszyjnikiem z szylkretu, drewna czy szkła, z figurkami Chrystusa lub Orła oplecionego koroną cierniowa. Obok krzyżyków były czarne bransolety i naszyjniki, często w formie łańcucha lub drutu skręconego na kształt sznura symbolizującego niewolę. Wykorzystywano to również w licznych obrączkach srebrnych z czarną emalią, w pierścieniach, broszach i wisiorkach oraz klamrach do pasa z emblematami splecionych kotwic, krzyży, koron cierniowych i Orła. Niektóre broszki nawiązywały do wzoru znanego z pierwszych lat emigracji po 1831 r.: wyobrażenia pasa spiętego klamrą z tarczą herbową z Orłem i Pogonią wg wzoru z 1831 r. i napisem na pasie „Boże zbaw Polskę” lub „W jedności siła 1861”. Ta symbolika, zwana także „czarną biżuterią”, od wiosny 1861 r. uzupełniała czarny strój („czarna sukienka” kobiet). Toteż za noszenie symboli „z biełoj pticej na krasnym fonie” groziły surowe kary policyjne.
W 1863 r., zgodnie z decyzją Rządu Narodowego o godle powstańczej Polski, na biżuterii patriotycznej była umieszczana trójdzielna tarcza z Orłem i Pogonią oraz Archaniołem symbolizującym Ruś. Przykładem mogą być spinki do mankietów, srebrne i mosiężne, z czerwoną, błękitną i białą emalią pól herbowych, szpilki do krawata z główkami z tarczą herbową z Orłem i Pogonią, tabakierki, puzderka, zegarki zdobione emblematami narodowymi i stosownymi dewizami. Były także medaliony i medale upamiętniające obchody rocznicy unii polsko-litewskiej w Horodle w 1861 i z portretem Kościuszki. Oddziały powstańcze z 1863 r. miały Orły na klamrach pasów i ładownicach, a najpopularniejszym symbolem była „kokarda narodowa” biało-czerwona, często dodatkowo ozdabiana metalowym Orłem, traktowana jako uzupełnienie uniformu powstańczego, najczęściej na konfederatkach („krakuskach”). Część z tych przedmiotów w zaborze rosyjskim była przechowywana jako rodzaj pamiątki narodowej po powstaniu styczniowym, a w Galicji i na emigracji noszono ją na znak pamięci. Osobne, własne symbole tworzyli zesłańcy na katorgę syberyjską. Były to krzyże, krucyfiksy i obrączki, często plecione z włosów.
Po wzory biżuterii patriotycznej z epoki powstania styczniowego sięgnięto w latach ożywienia ruchu niepodległościowego przed 1914 r.: popularne były rocznicowe plakietki (metalowe lub srebrne) z Orłem i Pogonią, wizerunkami Kościuszki i ks. Józefa; symbole patriotyczne wplatano w odznaki stronnictw i organizacji politycznych. W okresie I wojny światowej nabrało to masowego charakteru, zwłaszcza w kręgach związanych z Legionami. W klapach noszono miniatury Orła legionowego, medaliki na rocznice Konstytucji 3 Maja w 1916 r. i śmierci Kościuszki w 1917 r., pojawiły się znaczki z portretem brygadiera Piłsudskiego. Po akcie 5 listopada 1916 r. zaczęto nosić kokardy narodowe z Orłem Legionów, krzyże Naczelnego Komitetu Narodowego, pierścionki legionowe i odznaki pamiątkowe polskich formacji wojskowych, agend i instytucji tworzących zręby polskich struktur państwowych. W 1918 r. za ofiarę na cele niepodległości wydawano żelazną obrączkę z napisem „Złoto – Ojczyźnie”. Towarzyszyły temu liczne druki okolicznościowych nalepek, kart pocztowych, kopert, wierszy i modlitw o niepodległość, blankietów wpłat na cele narodowe. Wtedy też symbolika patriotyczna zaczęła stopniowo pełnić, jak w 1863 r., funkcje symboli państwowych, by pod koniec wojny przekształcić się w powszechnie akceptowane symbole odradzającej się Rzeczypospolitej.
Po 1918 r. ten rodzaj biżuterii patriotycznej, zwłaszcza plakietki, noszono w czasie obchodów rocznic walk o niepodległość. W wojennych latach 1939–1945 kolejny raz odrodziła się tradycja krzyżyków i pierścieni nawiązujących do „czarnej biżuterii”. Na trwałe do tradycji wszedł znakomity w swej wymowie i graficznej prostocie znak Polski Walczącej. Oddziały partyzanckie nosiły symbole Wojska Polskiego sprzed 1939 r., ponadto w konspiracji oraz w czasie Powstania Warszawskiego tłoczono metalowe orzełki z literami WP na tarczy amazonek, a także srebrne obrączki z symbolem Polski Walczącej i datą 1944, oraz srebrne pierścionki z Orłem na czerwonym polu. Wzory biżuterii z powstania listopadowego i styczniowego oraz I wojny światowej w formie „krzyżyka z Olszynki”, krzyżyka z Orłem w koronie i pierścieni powróciły jako wyraz dążeń niepodległościowych w okresie „Solidarności” od 1980 r., a w stanie wojennym dołączono do tego symbol Polski Walczącej z czasu II wojny światowej.
