To był już przedostatni etap wdrażania ustawy uwłaszczeniowej. Mimo protestów części elit rządowych w Petersburgu, a także niechęci namiestnika Królestwa Polskiego, Fiodora Berga, reforma procedowana była bardzo szybko. Memoriał w tej sprawie Mikołaj Milutin, specjalny wysłannik do Królestwa Polskiego, przedstawił carowi pod koniec grudnia. Konkludował, że wobec wprowadzania przez władze powstańcze uwłaszczenia, a do tego w praktyce ustaniu powinności chłopskich, carat powinien przeprowadzić reformę na wsi. „Najprostszy zdrowy rozsądek nakazuje, aby rząd wyrzekł na koniec stanowcze słowo i tak albo inaczej położył kres niepewności” - pisał Milutin. Cara - wobec wciąż nieudanych prób zdławienia powstania zarówno zbrojnie, jak i za pomocą wprowadzonego terroru – przekonał. „Rozstrzygnął wzgląd naczelny: konieczność uśmierzenia Polski, na co kładł nacisk minister wojny, Dymitr Milutin. Nie bez znaczenia był przykład reformy w zachodnich guberniach, która jak rozumiano, przyczyniła się do sukcesu Murawiewa i Annienkowa”. Projekt reformy został złożony na początku stycznia. Aleksander II zażądał uchwalenia projektu, „o ile się da, do 19 lutego”, czyli rocznicy wstąpienia na tron. Rada Stanu omawiała tę kwestię na siedmiu posiedzeniach. Dyskutowano różne projekty. Dyrektor kancelarii ministra wojny, przedłożył m.in. pomysł pozbawienia odszkodowania wszystkich wszystkich dziedziców, którzy mieli coś wspólnego z „buntem”. „Chłopi, którzy by oskarżyli swoich właścicieli o udział w powstaniu, zostaliby zwolnieni od wykupu. Tą drogą pozyskałoby się dla rządu ogół chłopów, a całą posiadającą szlachtę można by wyprawić na Sybir (…) Rząd carski nie mógł ryzykować rewolucji agrarnej i nie szedł w reformach dalej, niż było to dla niebo absolutnie niezbędne” – pisał w monografii powstania prof. Stefan Kieniewicz. Car podpisał projekt 2 marca. Cztery dni później tekst ustawy został odczytany publicznie. Ukaz wprowadzał pełne, natychmiastowe uwłaszczenie, bez obowiązku spłat wobec na rzecz dotychczasowych właścicieli gruntu. Cel – odciągnięcie chłopów od powstania, w opinii wielu badaczy, osiągnął.
